گیاهان با خواص آنتی باکتریالی و ضد قارچی (2)

گیاهان دارویی از دیرباز در درمان بیماری‌های مختلف نقش مهمی داشته‌اند. یکی از این گیاهان که در طب سنتی و پزشکی مدرن اهمیت زیادی دارد، درمنه (Artemisia) است این گیاه که در مناطق مختلفی از جهان، از جمله ایران، به‌ وفور یافت می‌شود، به دلیل ترکیبات فعال زیستی خود، دارای خواص آنتی‌باکتریال و ضد قارچ قوی است. به همین دلیل می توان از آن در محصولات  ضد قارچ و ضد شوره استفاده کرد. عصاره ی این گیاه در شامپو های ضد شوره نوپریت، نوپری بازول (ِD) و نوپری بازول (G) استفاده شده است. در این مقاله، به بررسی ترکیبات شیمیایی، مکانیزم اثر، و کاربردهای بالینی درمنه در مقابله با باکتری‌ها و قارچ‌ها می‌پردازیم.

۱.۱.  طبقه ‌بندی گیاه‌شناسی

گیاه درمنه از خانواده کاسنیان (Asteraceae) است و شامل گونه‌های مختلفی مانند:

• درمنه سالانه (Artemisia annua)
• افسنطین (Artemisia absinthium)
• درمنه سفید (Artemisia herba-alba)
• درمنه معمولی (Artemisia vulgaris)

این گونه‌ها به دلیل داشتن ترکیبات فیتوشیمیایی خاص، در طب سنتی و تحقیقات پزشکی اهمیت زیادی دارند.

۱.۲. پراکندگی جغرافیایی

درمنه در مناطق خشک و نیمه‌ خشک رشد می‌کند و در کشورهای آسیای میانه، ایران، افغانستان، چین، اروپا و آمریکای شمالی یافت می‌شود. در ایران، بیش از 30 گونه از این گیاه شناسایی شده که از جمله آن‌ها می‌توان به درمنه دشتی (Artemisia sieberi) و درمنه کوهی (Artemisia aucheri) اشاره کرد که در استان‌هایی مانند خراسان، سمنان، کرمان و فارس به‌وفور دیده می‌شود.

۲. ترکیبات شیمیایی موثر

خواص آنتی‌باکتریال، ضد قارچ و ضد ویروس درمنه ناشی از ترکیبات شیمیایی متعددی است که در برگ‌ها، ساقه و گل‌های آن وجود دارند. مهم‌ترین ترکیبات عبارتند از:

• ترکیبات ترپنوئیدی: این گروه از ترکیبات، در اسانس‌های درمنه فراوانند و فعالیت های دارویی مختلفی دارند. برخی از این ترکیبات شاملسزکویی‌ترپن‌ها مانند آرتمیزینین که خاصیت ضد مالاریا و ضد میکروبی دارند. آرتمیسینون که مشتقی از ترکیب آرتمیزینین بحساب می آید اثرات ضد قارچ قوی بر روی قارچ کاندیدا دارد. کاریوفیلن دیگر ترکیب موجود در این دسته اثرات ضد باکتری قوی بر روی باکتری‌ها دارد.
• فلاونوئیدها: مانندکوئرستین و کامفرول که فعالیت آنتی‌اکسیدانی و ضد التهابی دارند.
• کامازولن: یک ترکیب ضد التهاب و ضد میکروبی.
• تانن‌ها: ترکیباتی مانند الاژیک اسید و کاتچین‌ها که دارای خاصیت قابض و ضد عفونی‌کننده هستند.
• لاکتون‌های سزکویی‌ترپنی: مانندآلفا-توژون، بتا-توژون و کامفر خواص ضد باکتری، ضد قارچ و ضد التهابی دارد که جهت درمان عفونت‌های پوستی و مجاری تنفسی قابل استفاده هستند.

۳. خواص آنتی‌ باکتریال درمنه

مطالعات مختلف نشان داده‌اند که عصاره‌های مختلف درمنه علیه طیف وسیعی از باکتری‌های بیماری‌زا مؤثر هستند.

۳.۱. تأثیر بر باکتری‌های گرم مثبت (Gram-positive bacteria)

• Staphylococcus aureus:این باکتری عامل عفونت‌های پوستی، زخم‌ها و ذات‌الریه است. عصاره درمنه با مهار دیواره سلولی و غشای باکتری، موجب از بین رفتن این باکتری می‌شود.
• Bacillus subtilis:تحقیقات نشان داده که ترکیبات فنولی درمنه باعث تخریب DNA این باکتری شده و رشد آن را مهار می‌کنند.

۳.۲. تأثیر بر باکتری‌های گرم منفی (Gram-negative bacteria)

• Escherichia coli: عامل اصلی برخی از مسمومیت‌های غذایی و عفونت‌های دستگاه ادراری. عصاره درمنه با تأثیر بر غشای سلولیاین باکتری باعث مرگ سلولی آن می‌شود.
• Pseudomonas aeruginosa:یکی از مقاوم‌ترین باکتری‌های بیمارستانی. مطالعات نشان داده‌اند که اسانس درمنه دارای خاصیت مهارکننده علیه این باکتری است.

۳.۳. مکانیسم اثر آنتی‌باکتریال

• ایجاد اختلال در دیواره و غشای سلولی باکتری‌هاو نشت مواد داخل سلولی به بیرون
• تخریب ساختار پروتئینی باکتری‌ها
• مهار فعالیت آنزیم‌های ضروری باکتری
• القای مرگ برنامه‌ریزی‌شده سلولی(Apoptosis) در باکتری‌ها

۴.خواص ضد قارچ درمنه

درمان عفونت‌های قارچی به دلیل مقاومت برخی از قارچ‌ها به داروهای ضد قارچ سنتزی، چالش‌برانگیز است. مطالعات نشان داده‌اند که درمنه دارای اثرات ضد قارچی قوی علیه طیف وسیعی از قارچ‌های بیماری‌زا است.

۴.۱. تأثیر بر قارچ‌های بیماری‌زا

• Candida albicans:یکی از مهم‌ترین قارچ‌های عامل عفونت‌های دهانی، واژینال و پوستی است. اسانس درمنه موجب تخریب غشای این قارچ و توقف رشد آن می‌شود.
• Aspergillus niger: عامل عفونت‌های ریوی و آلرژی‌های قارچیاست. ترکیبات سزکویی‌ترپنی درمنه باعث مهار رشد این قارچ می‌شوند.
• Trichophyton rubrum:عامل عفونت‌های قارچی پوستی مانند قارچ ناخن و پای ورزشکار. عصاره‌های الکلی درمنه موجب از بین رفتن این قارچ می‌شوند.

۴.۲. مکانیسم اثر ضد قارچ

• مهار تولید(ارگوسترول) ترکیب ضروری در غشای سلولی قارچ‌ها
• افزایش نفوذپذیری غشای سلولی قارچ و در نتیجه مرگ آن
• کاهش تولیدبیوفیلم قارچ، که مانع از تشکیل کلونی‌های مقاوم می‌شود.

۵.. کاربردهای بالینی و صنعتی

۵.۱. استفاده در پزشکی

• درمانعفونت‌های پوستی ناشی از باکتری‌ها و قارچ‌ها
• ترکیب در داروهای ضد عفونی‌کننده برای زخم‌های عمیق و سوختگی‌ها
• استفاده در درمان عفونت های دستگاه گوارش و عفونت‌های مجاری ادراری

۵.۲. استفاده در صنایع آرایشی و بهداشتی

• تولید شامپوهای ضد شوره و ضد قارچ
• استفاده درکرم‌های ضد عفونی‌کننده پوست
• ترکیب دردهان‌شویه‌های ضد باکتری برای بهبود عفونت‌های لثه

۵.۳. استفاده در صنایع غذایی

• افزودن به مواد غذایی برایافزایش ماندگاری و جلوگیری از رشد میکروب‌ها
• تولید عصاره‌های طبیعی برای جایگزینیمواد نگهدارنده شیمیایی

گیاه درمنه به دلیل داشتن ترکیبات فعال زیستی مانند سزکویی‌ترپن‌ها، فلاونوئیدها و تانن‌ها، دارای خواص آنتی‌باکتریال و ضد قارچ قوی است. تحقیقات علمی متعددی تأثیرات مثبت این گیاه را در مقابله با باکتری‌های گرم مثبت و منفی و قارچ‌های بیماری‌ زا تأیید کرده‌اند. درمنه می‌تواند به‌عنوان یک جایگزین طبیعی برای آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای ضد قارچ در صنایع دارویی، آرایشی و بهداشتی مورد استفاده قرار گیرد. درمنه نه تنها یک گیاه دارویی بومی و فراوان در ایران است بلکه با توجه به مقاومت روزافزون میکروارگانیسم‌ها به داروهای شیمیایی، می‌تواند به عنوان یک راه حل طبیعی و کم هزینه‌تر در آینده مطرح شود و رویکردی امیدبخش در درمان عفونت‌های میکروبی باشد. همانطور که در بالا نیز به آن اشاره شد، از گیاه درمنه در محصولات ضد شوره و ضد قارچ می‌توان استفاده کرد. عصاره این گیاه در محصولات شامپو ضد شوره قوی نوپریت به نام نوپری بازول دی (Nopri bazol D) و نوپری بازول جی (Nopri bazol G) جهت تقویت فرمولاسیون بکار رفته است.